به‌گفته کارشناسان، ایران از نظر تولید و تنوع صنایع دستی در دنیا پس از چین و هند، مقام سوم را دارد، اما جایگاه ایران از نظر تولید و صادرات صنایع دستی با پتانسیل‌های موجود همخوانی ندارد. این موضوع نشان می‌دهد که کشورمان از نظر تجارت صنایع دستی با مشکلات بسیاری دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. اما آیا ایران در میان بازیگران اصلی تولید و صادرات صنایع دستی، حرفی برای گفتن دارد؟ چرا برخی از کارشناسان و فعالان صنایع دستی معتقدند که ایران نمی‌تواند با همتایان خود در جهان رقابت کند؟
وضعیت صنایع دستی در جهان
بر اساس گزارشی از Globe News Wire، ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۴۶۶ هزار و ۷۲۰ میلیون دلار رسید و انتظار می‌رود تا پایان سال ۲۰۲۷، ارزش این بازار در جهان، به ۸۴۷ هزار و ۷۳۰ میلیون دلار برسد.
صنایع دستی نقشی حیاتی در توسعه اقتصادی کشورها و مناطق مختلف ایفا می‌کنند. این تولیدات می‌توانند برای درآمدزایی ارزی و ایجاد فرصت‌های شغلی در یک کشور نقش مهمی ایفا کنند و در عین حال نیاز به سرمایه‌گذاری کمتری نیز دارند.
در سال‌های گذشته، با ظهور خرده‌فروشی‌های آنلاین و گسترش کانال‌های مختلف تجارت الکترونیک و دسترسی به صنایع دستی برای مصرف‌کنندگان سراسر جهان راحت‌تر شده و این امر فروش و صادرات کالاهای صنایع دستی در دنیا را افزایش داده است.
از دیگر عواملی که باعث رشد این بازار شده، تغییر طرح‌های سنتی به مدرن یا تلفیق طرح‌های سنتی و مدرن با یکدیگر است که در میان مصرف‌کنندگان امروز طرفداران بسیاری دارد. از طرفی، این روزها توسعه پایدار و حفظ محیط زیست، یکی از دغدغه‌های مهم مردم سراسر جهان است؛ بنابراین تولید صنایع دستی می‌تواند به این نیاز مهم مصرف‌کنندگان نیز پاسخ دهد.
جدای از این، صنعت رو به رشد گردشگری فرصت‌های گسترده‌ای را در اختیار صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع دستی محلی قرار داده تا محصولات و کالاهایی را تولید کنند و گردشگران بتوانند به عنوان سوغات آن‌ها را بخرند.
تولید و صادرات صنایع دستی، می‌تواند علاوه بر رشد اقتصادی یک منطقه، جذابیت‌های فرهنگی و هنری آن را نیز به جهانیان معرفی کند. اما کدام کشورها از این فرصت استفاده می‌کنند؟ آیا ایران نیز همگام با رقبا برای افزایش صادرات صنایع دستی خود تلاش می‌کند؟
صنایع دستی در ایران
بر اساس تعریف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، صنایع دستی ایران مجموعه‌ای از صنایع هنری و سنتی است کـه ضمن رعایت ضوابط شرعی و قانونی با محوریت خلاقیت، ذوق و زیبایی‌شناسی و با بهره‌گیری از مواد اولیه قابل دسترس، تولید می‌شود؛ همچنین فرآیند ساخت و تولید این محصولات به صورت فردی یا گروهی و عمدتا به صورت دستی و با کمک ابزار مورد نیاز انجام می‌گیرد. این صنایع و هنرها در ایران بدون احتساب قالی و گبه ۲۹۵ رشته و زیر رشته دارد.
رشته‌های مصوب صنايع دستی در ۱۸ گروه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند که این موارد عبارت‌اند از:
- نساجی سنتی
- بافته‌های داری و غیرداری
- پوشاک سنتی
- چاپ‌های سنتی
- کاشی سنتی
- سفال و سرامیک
- صنایع دستی چرمی
- هنرهای سنتی وابسته به معماری
- صنایع دستی فلزی
- صنایع دستی چوبی و حصیری
- صنایع دستی دریایی
- صنایع دستی سنگی
- صنایع دستی استخوان
- رودوزی‌های سنتی
- آبگینه
- صنایع دستی کاغذی، طراحی و نقاشی سنتی
- سازهای سنتی
- میناکاری
تعدد رشته‌های صنایع دستی در ایران باید نشانه‌ای از تنوع تولیدات صنایع دستی در کشور باشد. اما آیا این تعدد منجر به افزایش مشتریان داخلی و خارجی هنرهای دستی ایران شده است؟
حقیقت آن است که طی سالیان گذشته صنایع دستی ایران تنوع چندانی در طرح‌ها، مدل‌ها و محصولات تولیدی خود ایجاد نکرده. اگرچه در برخی رشته‌ها تغییراتی صورت گرفته اما مثلا تغییر و ابتکار چندانی در تولید محصولات خاتم‌کاری شاهد نبوده‌ایم؛ در حالی که خاتم‌کاری از جمله صنایع دستی زیبا و با کیفیت ایرانی است که می‌تواند برای مشتریان خارجی بسیار جذاب باشد. به باور کارشناسان، این موضوع باعث شده که صنایع دستی ایران جذابیت چندانی برای گردشگران و مصرف‌کنندگان خارجی نداشته باشد.
نکته مهم آن است که این روزها سلیقه مصرف‌کنندگان در جهان و ایران، به‌سمت تلفیق کالاهای سنتی با طرح‌های مدرن رفته است؛ به این ترتیب، تولیدکنندگانی که با این روند جدید آشنایی دارند و همگام با تحولات جدید محصولات خود را تولید می‌کنند، می‌توانند از رقبای خود نیز پیشی بگیرند.
عدم برقراری ارتباط ایران با کشورهای پیشرفته دنیا، امکان یادگیری تولیدکنندگان و حتی صادرکنندگان را کاهش داده است. همین امر، حوزه صنایع دستی ایران را که می‌تواند نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی داشته باشد از سایر کشورها عقب انداخته است.
تا زمانی که تولیدکنندگان صنایع دستی نتوانند به‌راحتی در نمایشگاه‌های سراسر دنیا شرکت کنند و با روندهای روز دنیا آشنا شوند، این وضعیت ادامه خواهد داشت.
عدم پیشرفت تولیدات صنایع دستی در ایران، مخاطبان سراسر دنیا را از این بخش مهم در کشور جدا کرده است. نکته قابل توجه آن است که شاید صنایع دستی ایران برای ایرانیان خارج از ایران همچنان جذاب باشد، اما اگر بخواهیم تولید انبوه در صنایع دستی داشته باشیم، باید محصولاتی تولید کنیم که هم از لحاظ ظاهری و مدل و هم از لحاظ هزینه رقابت‌پذیر باشد.
صادرات صنایع دستی در ایران
وضعیت صادرات صنایع دستی ایران در این چند جمله خلاصه می‌شود: به طور کلی، در حال حاضر کشور بیشتر محصولات اولیه و خام نظیر خاک، سنگ آهک و… صادر می‌کند و در زمینه صادرات محصول تولید‌شده در سطح بسیار پایینی قرار دارد. مهم ترین دلیل این موضوع، گرانی هزینه تمام‌شده برای تولید یک محصول، از جمله صنایع دستی است. اما این نکته را نباید فراموش کرد که ایران اگر نتواند محصولات قابل عرضه در سراسر دنیا تولید کند، نمی‌تواند انتظار رشد صادرات صنایع دستی را داشته باشد.»
وضعیت رقبای ایران در بازار صنایع دستی
حالا آیا این موضوع تنها رمز موفقیت آن‌هاست؟
نکته بسیار مهمی که اغلب کشورهای پیشرفته برای بهبود وضعیت تولید و صادرات صنایع دستی به آن توجه می‌کنند، آشنایی با سلایق مصرف‌کنندگان جهانی و البته استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای تولید صنایع دستی است. این دقیقا اقدامی است که کشورهایی نظیر هند و چین را از رقبای خود متمایز می‌کند.»
اما موضوع به همین جا هم ختم نمی‌شود: «موضوع دیگر آن است که کشورهایی که روی صادرات و فروش صنایع دستی خود تمرکز کرده‌اند، از انجام اقداماتی برای رشد گردشگری بین‌المللی و حتی داخلی نیز غافل نمی‌شوند. به‌عنوان مثال، دولت ژاپن کمپین های گردشگزی متعددی را برای رشد گردشگری خود راه‌اندازی کرده. این کشور به‌طور هوشمندانه‌ای می‌داند که افزایش تعداد گردشگران منجر به افزایش فروش اقلام صنایع دستی در ژاپن نیز می‌شود. به همین دلیل است که با رشد گردشگری ژاپن، تقاضا برای کالاهای فرهنگی، صنایع دستی و هنرهای بومی افزایش یافته.»
مقایسه وضعیت صادرات ایران با رقبا
حقیقت آن است که میزان صادرات صنایع دستی در ایران نسبت به کشورهایی نظیر هند و چین بسیار کمتر است؛ اگرچه شاید مقایسه ایران با چنین کشورهایی از جنبه‌های تئوریک درست نباشد.
برای شفاف شدن موضوع بیایید نگاهی به آمارهای هند بیندازیم. گزارش شورای توسعه صادرات صنایع دستی هند نشان می‌دهد که کل صادرات صنایع دستی این کشور بدون احتساب فرش دستباف در فوریه سال ۲۰۲۲ میلادی نسبت به مدت مشابه در سال گذشته ۲۵.۷ درصد رشد داشته است. کشورهایی نظیر ایالات متحده آمریکا، انگلستان، استرالیا، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، هلند، امارات و سوئیس مقاصد عمده صادرات صنایع دستی هند هستند؛ به‌طوری که ایالات متحده با سهم ۳۸ درصدی از کل صادرات صنایع دستی هند از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ میلادی، بزرگ‌ترین واردکننده صنایع دستی هند به شمار می‌رود.
این در حالی است که سالنامه آماری وزارت فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۹ تنها کشورهای عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و آذربایجان مقاصد اصلی صادرات صنایع دستی ایران بودند.
ایران تا زمانی که با کشورهای پیشرفته، ارتباط عادی برقرار نکند، نمی‌تواند انتظار عملکرد مناسبی در زمینه صادرات صنایع دستی داشته باشد؛ آن‌گونه که در مورد سایر کشورها اتفاق می‌افتد: «برای پیشرفت در این زمینه هم سرمایه‌گذاری‌های کلان لازم است و هم نیاز است که یک سازمان متولی صنایع دستی بر تولیدات موردپسند جهانی و مطابق با استانداردها و روندهای روز دنیا نظارت داشته باشد. علاوه بر آن، دولت نیز باید حمایت‌های لازم را از واحدهای تولیدکننده صنایع دستی انجام دهد.»
حمایت‌های دولتی، را با یک مثال میتوان روشن کرد: «طی یک سال گذشته هزینه سوخت کارگاه‌های تولیدی، ۶ برابر شده است تا جایی که برخی از تولیدکنندگان حتی نمی‌توانند قبض‌های گاز خود را پرداخت کنند. با وجود آنکه قرار بود دولت این مسئله را حل کند، اما هیچ اقدامی انجام نشد و در حال حاضر تولیدکنندگان با چالش گرانی هزینه سوخت کارگاه‌ها دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.»
نمره صنایع‌دستی ایران در اشتغالزایی
حالا آیا ایران در این زمینه می‌تواند نمره قبولی بگیرد؟
حقیقت آن است که با ظرفیتی که استان‌ها و روستاهای ایران در زمینه تولید صنایع دستی دارد، باید هر ساله فرصت شغلی بسیار بیشتری در این زمینه ایجاد شود. صنعتگران ایرانی می‌توانند علاوه بر تولید این محصولات بومی، به نسل‌های بعد نیز آموزش‌های لازم را ارائه دهند.
آنچه بیش از هر چیزی خلأ آن احساس می‌شود نبود برنامه برای توسعه بلندمدت تولید، اشتغالزایی، فروش و صادرات صنایع‌دستی است. در چنین شرایطی است که پتانسیل‌های ایران در این زمینه مغفول می‌ماند.